สถาบันนโยบายสาธารณะ (สนส. ม.อ.)

สามจังหวัดชายแดนใต้ เป็นพื้นที่มีอาณาเขตติดชายแดนประเทศมาเลเซียประกอบด้วยจังหวัดยะลา จังหวัดปัตตานี และจังหวัดนราธิวาส มีการปกครองส่วนภูมิภาคประกอบด้วย 33 อำเภอ 250 ตำบล และ 2,120 หมู่บ้าน ส่วนการปกครองส่วนท้องถิ่นประกอบด้วย 3 องค์การบริหารส่วนจังหวัด 49 เทศบาล และ 215 องค์การบริหารส่วนตำบล (อบต.) ประชาชนส่วนใหญ่นับถือศาสนาอิสลาม พุทธ และคริสต์ เป็นสัดส่วนตามลำดับ จัดเป็นพื้นที่พิเศษที่ดำรงอยู่ภายใต้สถานการณ์ความไม่สงบ (unrest situation) อันเป็นปัญหาความขัดแย้งทางการเมืองที่มีพื้นฐานมาจากภูมิหลังทางประวัติศาสตร์ระหว่างรัฐไทยและชาติพันธุ์มลายูในอดีตและก่อเกิดการปะทะขึ้นใหม่อีกครั้งตั้งแต่ปี พ.ศ. 2547 จนถึงปัจจุบัน[1] ตลอดช่วงเวลาที่ผ่านมาสถานการณ์ความไม่สงบได้ส่งผลกระทบต่อความมั่นคงในชีวิตและทรัพย์สิน คุณภาพชีวิต ความซบเซาทางเศรษฐกิจ และวิถีสังคมโดยรวม ทำให้ประชากรประมาณ 1 ใน 3 เป็นคนจนที่สูงกว่าค่าเฉลี่ยของประเทศถึง 3.8 เท่า โดยสัดส่วนคนจนเฉลี่ยทั่วประเทศ ร้อยละ 8.6 ถือเป็นกลุ่มจังหวัดที่มีสัดส่วนคนจนสูงถึงร้อยละ 32.8 ของประชากรทั้งหมดในภาคใต้และมีความยากจนสูงที่สุดในประเทศไทย[2] ล่าสุด ผลการสำรวจในปี พ.ศ. 2562 พบว่า ภูมิภาคที่มีสัดส่วนคนจนสูงสุดยังคงเป็นภาคใต้ (ร้อยละ 11.27) ในขณะที่ภาพรวมของประเทศ ปัญหาความยากจนได้ลดลงเกือบทุกจังหวัด แต่ยังมีอีกหลายจังหวัดที่มีสัดส่วนคนยากจนเพิ่มขึ้น โดยเฉพาะจังหวัดปัตตานียังคงเป็นจังหวัดที่ยากจนเรื้อรังและยากจนยาวนานที่สุดในประเทศไทย คือมีสัดส่วนคนจนเท่ากับร้อยละ 29.72 รองลงมาได้แก่ จังหวัดนราธิวาสที่มีสัดส่วนคนจนร้อยละ 25.53 ในปี 2562 [3] และเมื่อย้อนไปเมื่อ 10 ปีที่แล้วในปี พ.ศ. 2554 จังหวัดปัตตานีมีเส้นความยากจนต่ำที่สุดใน 5 จังหวัดชายแดนใต้ คือ 1,455 (บาท/คน/เดือน) [4] ส่วนจังหวัดยะลาเคยเป็นจังหวัดที่มีความยากจนลำดับที่ 5 ของประเทศในปี พ.ศ. 2558 ที่มีสัดส่วนคนจนร้อยละ 21.34 ปัจจุบันจังหวัดยะลาเป็นเพียงจังหวัดเดียวในสามจังหวัดชายแดนใต้ที่ไม่ถูกจัดเป็นกลุ่มยากจนเรื้อรัง ทั้งนี้ จากความรุนแรงของภาวะยากจนเรื้อรังเหล่านี้นำไปสู่ความยากจนในมิติอื่น ๆ ในเด็กด้วยเสมอ โดยเฉพาะเด็กและเยาวชนที่เติบโตมาจากภูมิลำเนาในสามจังหวัดจะมีความยากจนทั้งในมิติการศึกษา มิติสุขภาพ มิติมาตรฐานความเป็นอยู่ และมิติสวัสดิภาพของเด็กในพื้นที่ [5] โดยเด็กที่อยู่ในชนบทมีสัดส่วนคนจนและความรุนแรงของปัญหาความยากจนสูงกว่าในเขตเมืองในทุกมิติ เช่น มิติทางการศึกษา (educational dimension) ที่พบว่า ปัญหาของความยากจนทำให้เด็กหลุดออกจากระบบการศึกษากลางคัน ด้วยเหตุที่ต้องหาเลี้ยงครอบครัว มีผลสัมฤทธิ์ทางการศึกษาต่ำกว่าเกณฑ์มาตรฐาน และอัตราการศึกษาต่อในระดับชั้นที่สูงขึ้นจะต่ำลงเรื่อย ๆ รองลงมาเป็นปัญหาการปรับตัวของเด็ก ปัญหาในครอบครัว และการสมรส หรือการตั้งครรภ์ รวมทั้งตัวชี้วัด มิติอื่น ๆ ก็ลดต่ำลงด้วย ได้แก่ ด้านโภชนาการ ที่เด็กมีภาวะขาดสารอาหารและพัฒนาการไม่สมวัยในมิติด้านสุขภาพ (health dimension) การคุ้มครองและความเป็นอยู่ในมิติด้านสวัสดิภาพเด็ก (living conditions) และสภาพที่อยู่อาศัยในมิติมาตรฐานความเป็นอยู่ [5] สภาพความเป็นอยู่ของประชาชนท่ามกลางการคุ้มเข้มของกำลังทหารภายใต้การบังคับใช้กฎหมายทั้งหมด 3 ฉบับ คือ พระราชบัญญัติกฎอัยการศึก พ.ศ. 2547 พระราชกำหนดการบริหารราชการในสถานการณ์ฉุกเฉิน พ.ศ. 2548 และพระราชบัญญัติการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักร พ.ศ. 2551 กลายเป็นเครื่องมือที่ถูกใช้เพื่ออำนวยความสะดวกสำหรับเจ้าหน้าที่ในการจัดการกับปัญหาความขัดแย้งโดยเฉพาะการควบคุมประชาชนในพื้นที่ โดยรัฐบาลมีการขยายระยะเวลาการประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินที่มีความร้ายแรงในเขตท้องที่ทั้งสามจังหวัดในทุก ๆ 3 เดือนต่อเนื่องมาจนถึงปัจจุบันนั้น กลับพบปัญหาการลิดรอนสิทธิและเสรีภาพต่อการใช้ชีวิตและความเป็นอยู่ของประชาชนเพิ่มขึ้นในทุก ๆ ด้าน [6] การสร้างความเชื่อมั่นต่อการแก้ปัญหา [7] และกระทบต่อเศรษฐกิจครัวเรือนในการออกไปประกอบอาชีพในยามวิกาล เช่น การกรีดยางและการประมงชายฝั่ง ในขณะเดียวกัน กลับพบสถานการณ์การแพร่ระบาดของยาเสพติดชนิดต่าง ๆ ได้แก่ ใบกระท่อม รองลงมา คือ ยาบ้า เข้ามาในชุมชนอย่างล้นหลาม โดยขบวนการค้ายาเสพติดในพื้นที่มีความสัมพันธ์กับกลุ่มผู้มีอิทธิพลอื่น เช่น ค้าของหนีภาษี การพนัน และค้ามนุษย์ [8] ทำให้มีวัยรุ่นชายส่วนหนึ่งจึงกลายเป็นทั้งผู้เสพและผู้ค้า ที่พบสถิติการจับกุมดำเนินคดีส่งไปยังสถานพินิจและสถานบำบัดยาเสพติด ส่วนวัยรุ่นหญิงหลายครอบครัวต้องมีชีวิตอย่างยากลำบาก เมื่อผู้นำครอบครัวเข้าไปเกี่ยวข้องกับเหตุการณ์ความไม่สงบและความรุนแรงที่เกิดขึ้นในพื้นที่ หลายคนถูกจับกุม ดำเนินดคี และถูกคุมขัง หรือบางรายอาจเสียชีวิต ทำให้วัยรุ่นอยู่ในสภาวะความพลัดพรากและความสูญเสียมีมากถึง 5,289 คน [9] บางคนไม่ได้เรียนหนังสือต่อและออกจากบ้านไปทำงาน โดยจะต้องทำทุกอย่างเพื่อมีชีวิตรอดแม้กระทั่งการขายประเวณี หรือ บางส่วนมีการแต่งงานท่ามกลางความไม่พร้อมเนื่องจากการบังคับของครอบครัว [9] ดังนั้นปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ (social determinant of health) ต่อปัญหาการตั้งครรภ์วัยรุ่นในจังหวัดชายแดนใต้นั้น มีลักษณะเป็นปัญหาเชิงโครงสร้าง ที่เกิดจากความสลับซับซ้อน (complexity) ของปัญหาทางสังคมด้านอื่น ๆ ไม่ว่าจะเป็นด้านการเมืองระดับประเทศและความสัมพันธ์ที่มีความขัดแย้งในระดับพื้นที่ โครงสร้างสังคมแบบทุนนิยม ที่นำมาซึ่งช่องว่างทางเศรษฐกิจและสังคม ปัญหาความยากจน การกระจายรายได้และความเจริญที่ไม่เท่าเทียมทั่วถึง ผลกระทบต่อสุขภาวะเด็กมากมาย จากการไม่ได้รับการคุ้มครองต่อ (1) สิทธิในการอยู่รอด (2) สิทธิที่จะได้รับการปกป้องคุ้มครอง (3) สิทธิที่จะได้รับการพัฒนา และ (4) สิทธิในการมีส่วนร่วม สิทธิเหล่านี้ บางครั้งไม่ได้ปรากฏในรายงานของรัฐและทำให้เด็กที่ได้รับผลกระทบไม่ได้รับการดูแลและเยียวยาอย่างเหมาะสม